وبلاگ هفت گردون صنایع دستی
پیرامون هنر-صنعت میناکاری سخن بسیار است. این شاخه گسترده و مطرح صنایع دستی ایران یکی از اصلی ترین و برجسته ترین ارکان صنایع دستی می باشد. برای اشراف و درک جامع تر و اصولی آن در ابتدا می بایست به تعریفی جامع و صحیح دست یافت، هنر مینا هنری است با قدمتی در حدود پنج هزار سال که در آن طرح ها و نقوش متفاوت را معمولا با قلم سفید بر روی ظروف مسی، نقره ای یا طلایی رسم می نمایند. رنگ زمینه زیر نقوش معمولا به رنگ های آبی، سبز و گاهی قرمز است. عمدتا از رنگ آبی به عنوان زمینه کار در این رشته استفاده می شود که بیانگر پهنه آبی زیبای آسمان است و بدین دلیل است که آن را هنر مینا (به معنای آسمان آبی) کاری نام نهاده اند. تمامی مراحل رنگ گذاری و نقاشی در میناکاری همراه با پخت قطعه میناکاری شده در کوره های مختلف با دمای بالا و متفاوت است. این هنر ترکیبی است از آتش و خاک و هنر نقاشی
مفهوم میناکاری در لغت
نزدیک ترین معنا در لغت به نام آسمان آبی رقم خورده است که اگر با دید هنری به ظروف مینا نگریسته شود تداعی گر آسمان آبی خواهد بود. در فرهنگ دهخدا نیز با تعریف نقاشی و تزیین فلزاتی مانند مس، نقره، طلا و … به وسیله رنگ های لعاب دار مخصوص و پخت در کوره های ویژه با حرارت بالا جهت ثبات و تثبیت رنگ و لعاب روبرو هستیم
تاریخچه میناکاری
درباره تاریخ دقیق پیدایش و نیز زادگاه آن مورخان و باستان شناسان به آمار و ارقام متفاوت و گوناگونی اشاره می نمایندو برخی آن را ایران باستان یا برخی ایران دوره هخامنشیان را به عنوان مقطع تاریخی خلق مینا عنوان نموده اند. البته نمونه های متفاوتی نیز از هر دوره زمانی در دست می باشد. من باب نمونه بازوبندی از طلای میناکاری شده مربوط به دوره هخامنشیان موجود است که در موزه ویکتوریا آلبرت لندن نگهداری می شود. یا ، سینی آلب ارسلان که میناکاری بر روی نقره است که در موزه صنایع ظریفه بوستون نگهداری می شود. بشقاب های ساسانی مکشوفه در ارمنستان که در موزه هنرهای اسلامی برلین و موزه متروپولتین نیویورک هستند. نمونه های تاریخی دیگری از آثار میناکاری ایرانی است که عمدتا مربوط به دوران سلجوقی است که اوج شکوفایی این هنر را وابسته به آن بازه زمانی می دانند، از سوی دیگر آثار مکشوفه میناکاری در اروپا نیز بیانگر این واقعیت است که در آن خطه نیز هنر میناکاری رایج بوده است از باب مثال می توان به آثار میناکاری برجای مانده از اروپای باستان مکشوفه در قبرس، یا مجسمه معروف زئوس در یونان نام برد که قدمت آن به پانصد سال پیش از میلاد می رسد. لیکن در مجموع بنابر نظر بیشتر کارشناسان مربوطه خاستگاه این هنر سرزمین ایران است که مستندات و شواهد تاریخی مکشوغه روند حیات و رشد و نمو آن را از دوران هخامنشیان و پیش از آن ساسانیان، سلجوقیان، تیموریان، صفویان، قاجاریه و پهلوی و هم اکنون می دانند و اصفهان قطب اصلی و مرکز مهم تولید و توزیع این هنر اصیل و ماندگار است که اساتید برجسته و بنامی را تاکنون در دل خود پرورده است.
مراحل تولید میناکاری
برای تولید یک قطعه مینا پیمودن مراحل مختلف ضروری است. رسیدن به یک نتیجه مطلوب ایجاب می نماید که به تمام عوامل و شرایط موثر در تولید یک کالای مرغوب (در اینجا میناکاری) دقت و عمل شود. بر این اساس مراحل تولید مینای مرغوب عبارتند از
اول : گام نخست در این ارتباط تهیه زیرساخت مناسب است که در میناکاری به دو روش خم کاری و چکش خواری انجام می پذیرد.
دوم : برداشت و پاکسازی زیرساخت از آلودگی ها، زوائد و ضایعات، جهت بهتر چسبیدن لعاب به سطح فلز نیز گام دوم است. سطح فلز می بایست کاملا تمیز باشد، حتی هرگونه لک ناشی از اثر انگشت می تواند مانع چسبیدن لعاب به سطح فلز و نتیجتا ایجاد بریدگی و یا ترک خوردگی در سطح لعاب گردد و برای پاک نمودن سطح فلز قبل از لعاب کاری روش های گوناگونی می باشد. منجمله استفاده از نمک طعام و سرکه، استفاده از جوهر گوگرد (اسید سولفوریک) و در نهایت استفاده از صابون، الیاف فلزی، سمباده و آب نمک
سوم : آماده سازی لعاب مرحله بعدی است. لازم به یادآوری است که پودر لعاب صرفا و به تنهایی به علت غیرمحلول بودن و وزن حجمی قابل استفاده نیست و برای بهره وری از آن باید از غلظت دهنده های گوناگون و طبیعی مانند لعاب به دانه و پودر لعاب (تواما) استفاده کرد
چهارم : بعد از آماده سازی لعاب مرحله بعدی لعاب کاری است که به دو روش اسپری و روش دستی یا غرقاب انجام می گیرد. که روش دوم به لحاظ صرفه اقتصادی و رعایت بهداشت ارجح است
پنجم : پخت لعاب مرحله بعدی میناکاری می باشد که پس از خشک شدن کامل و زدودن هرگونه گرد و غبار از روی آن آماده ورود به مرحله پخت و حرارت دهی در کوره است که در مدت زمان 2 الی 3 دقیقه در دمای 900درجه سانتیگراد فرآیند پخت صورت می پذیرد. پس از طی این مرحله قطعه از کوره خارج و به تدریج سرد و خنک می شود. در این مرحله رنگ لعاب زرد مایل به کرم (نخودی) است و پس از از دست دادن کامل حرارت سفید می شود.
ششم : مرحله ششم آماده سازی رنگ است. رنگ های نسوز در این ارتباط مناسب و قابل استفاده است که از پودر اکسید فلزات تشکیل شده است. جهت آماده سازی این رنگ ها ابتدا محلول صمغ عربی در آب را با گلیسیرین به نسبت یک به دو مخلوط می کنند، فی الواقع مخلوط محلول صمغ عربی و گلیسیرین عمل حلال رنگ را انجام داده و همانند آبرنگ مورد استفاده قرار می گیرد.
هفتم : این مرحله زمان انتقال طرح بر روی لعاب است، در این مرحله میناساز طرح موردنظر را روی کاغذ آورده سپس کاغذ را سوزن کاری یا سمباده کاری می کنند (خطوط طرح را نزدیک به یکدیگر سوراخ می کنند سپس به وسیله دوده یا خاکستر طرح را به روی قطعه لعابی پیاده می نمایند)
هشتم : نقاشی گام بعدی می باشد و در آن نقاش با قلم گیری خطوط اصلی طرح و سپس رنگ آمیزی قسمت های مختلف یا بالعکس کار خود را به انجام می رساند. باید به حجم رنگ گذاری دقت کافی مبذول داشت تا بر اثر حجم اضافی رنگ شده نگردد، در اینصورت باید قبل از پخت و کوره اضافه رنگ برداشته شود. درنقاشی میناکاری رنگ سفید موجود نیست و در صورت ضرورت استفاده از رنگ سفید نقاط مورد نظر توسط نقاش به وسیله شیئی نوک تیز رنگ از محل مورد نظر برداشته شده تا از سفیدی لعاب که نمایان می گردد به جای رنگ سفید استفاده شود
نهم : پس از پایان نقاشی نوبت به حرارت دهی و کوره مجدد است، با دمای بین 600 الی 750 درجه سانتیگراد، برای رنگ های طلایی دمای حداکثر 450درجه سانتیگراد مناسب است. بابد به این نکته توجه کرد که در مرحله کوره دهی نقاشی به زمان و دمای کوره دقت فراوان شود چون دمای زیادتر و یا زمان کمتر از حد لازم یا بیشتر آسیب رسان به نقاشی (نفوذ رنگ به داخل لعاب) است
پرداخت نهایی : باید این نکته را مدنظر قرار داد که لعاب، پایه اشیا، لبه و دهانه اشیائی مانند گلدان و ظروف گوناگون را کاملا نمی پوشاند که برای رفع این نقیصه استادکار با بهره گیری از زه های برنجی یا نقره ای که به وسیله دستگاه نورد به صورت نوار در آمده است را در پهنای دو میلی متر از مخروط سوراخ داری را عبور داده تا به صورت ناودان درآید سپس به وسیله آن لبه اشیای مینایی را پوشانده و با لحیم نقه جوش می دهند
ابزار آلات و ادوات موردنیاز ساخت مینا
ادوات و تجهیزات ضروری جهت ساخت یک قطعه مینا عبارتند از : هاون – ماده آبگینه ای مینا – کاغذ کپی – چکش – سندان گیره – اره کمانی و اره فلز بر – قیچی فلز بر – قلم مو – رنگ (گیاهی، معدنی و فلزی) کوره – کربنات، سدیم، پتاسیم، آهک، قلع و سرب
انواع مینا به لحاظ روش تولید و ساخت
مینای برجسته – مینای خانه بندی – مینای نقاشی
رنگ های مورد مصرف در میناکاری
رنگ مورد مصرف در هنر میناکاری از سه گونه رنگ می باشد که عبارتند از گیاهی، معدنی و فلزی
امروزه بیشتر از رنگ های شیمیایی و فلزی استفاده می شود اما در دهه های قبل بیشتر رنگ مصرفی را رنگ گیاهی و معدنی تشکیل می دادند
نکات تشخیص مینای اصل و باکیفیت
اول : زیرساخت مینا باید یکنواخت و یکپارچه بوده و فاقد قسمت های زائد و اضافی باشد
دوم : سطح اتکای ظرف باید کاملا صاف و یکدست باشد
سوم : لعاب مینا باید فاقد هرگونه ترک خوردگی، بریدگی، پریدگی، حباب و پوست پوسته گی، حفره و یا زبری باشد
چهارم : غلظت لعاب مینا باید در همه سطوح کار یکسان و یکنواخت و دارای یک قطر باشد ( فاقد برجستگی )
پنجم : سطح مینا باید از درخشندگی کافی برخوردار بوده و دارای شفافیت، براقی و صیقلی باشد که دارا بودن مواد مزبور بیانگر رنگ مرغوب و پخت مناسب در کوره است
ششم : ضخامت رنگ در نقاشی و تزیین مینا باید یکنواخت باشد و همچنین رنگ های مصرفی در مرز طرح ها در هم ادغام نشده باشد
هفتم : نقوش باید دارای اصالت ایرانی باشد
هشتم : در رنگ گذاری و قلم گیری باید ظرافت در کار و دقت در اجرا لحاظ گردد
نهم : پشت ظرف یا هر شیئ میناکاری باید دارای لعاب مرغوب و بدون زدگی و با کیفیت باشد
دهم : مثل هر کالا و اثر هنری دیگر باید اثر مینا دارای کد، نام سازنده هنرمند، تاریخ و محل تولید باشد
جهت خرید محصولات جذاب و زیبای میناکاری می توانید به صفحه میناکاری وبسایت ما مراجعه کنید.
